İnsanlık yüzlerce hatta binlerce yıldır denizcilik yapıyor. Tehlikelerle dolu uçsuz bucaksız deniz ve okyanuslarda seyahat eden denizcilerin kendi ortalarında bilinen birtakım gelenek ve ritüelleri vardır. Elbet bu geleneklerden en yaygın ve eski olanı da gemilere bayan ismi vermektir. Günümüzde de devam eden gemilere bayan ismi verme geleneği o kadar yaygın ki gemiler, İngilizce’de bayanlar için kullanılan she zamiri ile anılıyorlar.

Neden gemilere bayan ismi verilir, neden she zamiri kullanılıyor üzere soruların kesin bir karşılığı yok. Zira bu geleneklerin başlangıcı en az denizcilik tarihi kadar eski. Fakat yeniden de elimizde birtakım tarihi öyküler ve teoriler var. Bu kıssa ve teoriler bu mevzuda birtakım soru işaretlerini ortadan kaldırabilir. Neden gemilere bayan ismi verilir gelin yakından inceleyelim ve bu geleneğin tarihî seyahatini görelim.

Gemi sözünün kökeni:

Neden gemilere bayan ismi veriliyor sorusuna geçmeden evvel neden gemiler için İngilizce’de bayanlar için kullanılan she zamiri kullanılıyor sorusuna bakalım. Bu sorunun karşılığı, gemi sözünün kökeninde yatıyor. Gemi sözünün kökeni, Latince Navis sözüdür ve bu söz dişidir.

Günümüzde yaygın olarak konuşulan pek çok lisan üzere, bu pek çok lisanın temelini oluşturan Latince’de de sözlerin cinsiyeti vardır. Türkçemizde karşılığı olmayan bu durum nedeniyle sırf canlılar değil, eşyalar da dişi ve erkek üzere cinsiyetlere sahiptirler. Gemi de yani Navis sözü de dişi olanlardan bir tanesi.

Latince, bilhassa bugün Batı dünyasında konuşulan pek çok lisanın kökenini oluşturduğu için gemiler için she zamirinin kullanılmasının da nedeni budur. Yani ortada kolay bir lisan geleneği var. Neden gemilere bayan ismi veriliyor sorusunun ise kimileri romantik, kimileri cinsiyetçi olan birkaç cevap var.

Denizcilerin aradığı bayan ve anne şefkati:

Denizciler bir gemiye atlar, aylarca hatta yıllarca denizlerde ve okyanuslarda seyahat ederek hayat çabası verirler. Denizin güçlü kuralları nedeniyle tarih boyunca neredeyse tüm denizciler erkek olmuştur. Günümüzde bu durum değişmiş olsa da hala hem denizci askerlerin hem de sivil denizcilerin birçoklarını erkekler oluşturmaktadır.

Bu kadar adamı bir gemiye doldurup denize saldığınız vakit takdir ederseniz her şey beklenir. Bu nedenle çocukluktan kalma güdülerini tetikleyecek ve onları inançta hissettirecek bir şeye, anne şefkatine muhtaçlık duyulur. İşte bu anne şefkatini, onları tehlikelerden müdafaası beklenen gemi verir. Bu nedenle gemi isimleri tanrıça ya da azize isimlerinden seçilir.

Gemilere bayan ismi verilmesinin başka bir nedeni de gemi sahibinin sevgilisini, eşini ya da aşık olduğu bayanı onurlandırmak istemesidir. Sevdiği bayandan sonra en pahalı varlığı olan gemisine onun ismini vermek büyük bir gurur olarak görülmektedir. Günümüzde de pek çok gemi, tekne, yat sahibi bu geleneği sürdürmektedir.

İnanç nedeniyle gemilere bayan ismi verilirdi:

Gemilere bayan ismi verilmesinin romantik bir tarafı olduğu kadar inanç boyutu da vardır. Pek çok kültürde bayan, doğurganlığı ve sevgiyi temsil etmesi nedeniyle kutsal kabul edilmektedir. İsimsiz bir gemi kısır bir bayan üzere görülür ve uğursuzluk getireceğine inanılırdı.

Uzun yıllar gemiler ve bayanların birlikte anılmasının dahi uğursuzluk getireceğine inanılmasından sonra tahminen 14. yüzyılda birinci defa bir gemiye bayan ismi verildi. 18. yüzyıldan sonra ise gemilere bayan figürleri de işlenmeye başladı. Okuma yazma bilmeyen birden fazla denizci, gemilerini bu bayan figürlerinden tanırdı.

Gemilere bayan ismi verilmesinin inanç boyutu, gemiye bir bayan ruhu yüklemekle temellendirilebilir. Bayanın doğurganlığı, rahmeti temsil etmesi, sevgiyi ve koruyuculuğu temsil etmesi böylelikle gemiye yüklenmiş bir nitelik haline gelirdi. Bayan ruhuna sahip olan geminin denizcileri felaketlerden koruyacağına inanılırdı.

Gemilere bayan ismi verilmesinin berbat bir istikameti de var:

Gemilere bayan ismi verilmesinin romantik ve inanç tarafı pek çok açıdan kabul edilebilir bir durum. Fakat işin bir de nahoş ve eleştirilen cinsiyetçi boyutu var. Maalesef bu boyut günümüzde bile pek çok kişi tarafından kabul edilerek bayanlar açık bir formda metalaştırılmaktadır.

ABD’li Emekli Tuğamiral Francis D. Foley tarafından 1998 yılında kaleme alınan bir yazıda; gemiler erkekler tarafından sevildiği, boyanabildiği, masraflı olduğu, ziyan verme potansiyeli olduğu, beden sınırları olduğu ve gibisi pek çok vasfa sahip olduğu için bayan üzere görüldüğü ve bu nedenle bayan ismi aldığı anlatılmaktadır.

Denizcilerin kendilerine özel, kapalı dünyaları pek bilinmediği için Tuğamiral Francis D. Foley tarafından kaleme alınan bu yazının ne kadar genel bir görüşü kapsadığı kesin olarak bilinmiyor. Lakin bu türlü kıdemli bir denizcinin bu kadar uzun ve ayrıntılı bir yazıyı sırf kendi kanılarına dayanarak yazmadığı kesin.

Bayan olarak kabul edilen tek eşya gemiler değil:

Objelere cinsiyet atfetmek bizim lisanımızda ve kültürümüzde pek yaygın olmasa da Batı lisanlarında bu durumla karşılaşıyoruz. Karşımıza çıkan durumlar ortasında sırf dişi gemiler yok. Otomobiller, uçaklar, motosikletler ve öbür değerli eşyaların da bayan ismi aldığı ve she zamiri ile anıldığı biliniyor.

Bu durumu tekrar iki açıdan kıymetlendirmek mümkün. Erkekler, paha verdikleri eşyalara bedel verdikleri bayanların isimleri veriyorlar ya da erkekler, sahip oldukları eşyalara sahip oldukları bayanlar üzere davranıyor diyebiliriz. Yani olayın romantizm boyutu ile bayanı bir meta olarak görerek sahiplenme boyutu kıl kadar ince bir çizgi ile ayrılıyor.

1917 yılının Şubat ayında New York Times’ta yayımlanan bir yazıda, Amerika Birleşik Devletleri için de she zamiri kullanılmıştır. Bunun nedeni, ülkenin savaş şartlarında korunması gereken bir bayan olarak ya da vatandaşlarına şefkat gösteren bir anne olarak görülmesi olabilir. Yani her vakit iki temel kıymetlendirme kriterimiz var.

Neden gemilere bayan ismiyle hitap ediliyor, neden she zamiri kullanılıyor üzere merak edilen soruları yanıtladık ve bu geleneğin tarihî seyahatinden bahsettik. Gelenekler, insanları keyifli etmek için vardır. Toplumun yarısı bu gelenekten mutlu değilse sürdürmenin de pek bir manası olmaz.